Gündemdeki Sabantoy ve Nogay kültüründeki yeri

Hakan BENLİ /

Henüz genç sayılabilecek olan nesle ait bir kişi olarak, bulunduğum ve yaşadığım çevre içerisinde kısa bir zaman öncesine kadar, Sabantoy ile ilgili neredeyse hiçbir sözlü ya da yazılı olarak aktarılan bir bilgiye şahit olmadım. Bu aktarım eksikliği belki benden kaynaklanan bir ilgisizliğin ve bilgisizliğin sonucuydu veya kendinden sonra gelen nesillere, kendilerinden önceki nesillerin aktardığı bilgi, birikim, gelenek ve görenekleri öğretmede aksaklıklar yaşayan veya bunu başaramayan veya bunun bilincinde olmayan bir önceki neslin işgüzarlığıydı…

Göreceli olan bu aktarım eksikliğinin nedeni ne olursa olsun sonucu aynıdır, kültürün unutuluşu ve yok oluşu…

Sabantoy, ekinlerin büyümeğe başladığı, toprağın yeşerdiği ve tabiatın yeniden canlandığı, baharın uyandığı dönemi temsil eder. Etimolojik olarak Saban, tarlada öküzlerin çektiği ve insan kuvveti ile bastırılarak tarlanın sürülmesine yarayan bir tarım aletidir. Genel adı karasabandır. Toy ise, Orta Asya’da yaşayan Türklerin kullandığı ve anlam olarak düğün, eğlence anlamlarını kapsayan ve karşılayan bir kelime olarak karşımıza çıkmaktadır. Bu iki kelimenin bileşimi olan Sabantoy, aynı zamanda Nevruz’un taşıdığı anlamı da kendi içerisinde taşıyarak özde, sabanın bitirildiği ve tarlaların meyvelerini vermeye başlayacağı dönemi karşılayan bir şölendir. Bahar ve baharı karşılama şölenidir.

Türklerin kültürlerinde yaşadıkları coğrafyaların tümünde ve neredeyse tarih boyunca baharın gelişi kutlana gelmiştir. Türk, belli bir ırka mensup birçok boyu, birbirine yakın kültürleri temsil eden bir terimdir. Dolayısıyla aynı ırka mensup olan ama farklı coğrafyalarda yaşayan ve benzer veya farklı kültürlere sahip olan bu milletler baharın gelişini de farklı isimlerle kutlamışlardır. Azeriler , Kazaklar ve Karapapaklar’da ‘’Ergenekon Bayramı‘’ adını alan dönem Altay Türklerinde ‘’Cılgayak Bayramı‘’ , Gagavuzlarda ‘’İlk Yaz‘’ , Kumuk Türklerinde ‘’Yaz Baş‘’ , Türkmenlerde ‘’Teze Yıl‘’ , Başkurt Türklerinde ‘’Ekin Bayramı‘’ , Doğu Türkistan ‘ da ‘’Yeni Gün, Baş Bahar’’ , Uygur Türklerinde ‘’Yeni Gün‘’ , yine Kazaklar ve Karapapaklarda ‘’Teyekemeb‘’ , Karaçay- Balkar Türkleri ‘’Gollu , Gutan, Saban, Sabantoy, Tegri ve Toy‘’, Hakas Türkleri ‘’Cılsırtı ve Ulu Kün‘’ Mogay Türkleri ile Nogay Türkleri ‘’Sabantoy‘’ olarak adlandırmışlardır. Dünyada bilinen ve yaygın kullanılan ismi ise Nevruz ve Yeni Gün’dür…

Baharın gelişi Türklerin gerek çok tanrılı gerek tek tanrılı inanç sistemlerinde gerekse şamanist veya sonradan benimsenen din olan İslam’a uyarlanarak kutsi bir anlam verilmiştir. Bu olgu sadece Şamanist ve İslam Türklerine özgü değil, aynı zamanda Yahudi ve Hristiyan Türk kavimlerinde de görülmektedir. O’na (Nevruz–Sabantoy) yüklenen anlamın dışında Türkler hayatlarını da buna göre düzenleme yoluna gitmişlerdir. Bilinen adı ile Nevruz, eski takvimlerde yılın ilk günü olarak kabul edilmiştir. Bugün aynı zamanda baharın da ilk günüdür. Tarih kayıtlarında Oğuz Kağan’ın bugünü kutsal saydığı ve Uygur duvar resimlerinde bu konu ile ilgili resimlerin varlıkları bilinmektedir.

Bir efsaneye göre Türk illerinde yaşayan bir Han varmış. Bu Han’ın Aslan Beg adında bir oğlu varmış. Yaşı büyüdükçe serpilen Aslan Beg delikanlı olmuş. Günlerden birgün, bir gölün kıyısında gezen Aslan Beg, orda bembeyaz bir kuğu gibi bir kız görüyor ve ona âşık olmuş. Babası olan Han ise O’ nun başka bir kızla evlenmesini istiyormuş. Bu nedenle bir şölen tertiplemiş ve Aslan Beg in görüp beğenmesi için her yöreden birçok kızlar getirtmiş. Aslan Beg bunların hiçbirini beğenmemiş ve âşık olduğu kızla evlenmekte ısrar etmiş. Babası bunun üzerine oğlunu zindana attırmış. Zindandan bir şekilde kaçmayı başaran Aslan Beg, sevdiği kızı aramak için yine aynı yere gitmiş. O’nu bulmuş ve arzuladığı mutluluğa kavuşmuş.

Derler ki, O’na kavuştuğu gün baharın başlangıcı olan gündür. Ve o günden sonra bu kutlu gün şölenlerle kutlana gelmiştir. Bu efsane baharın başlangıcıyla Nevruz’la, ilgili birçok efsaneden birisidir sadece. Bugün de Hz. Ademin yaratıldığına inanılır. Yine bugün de dünyanın yaratıldığına, Hz. Nuh’ un gemisinin tufan sonrası karaya oturduğuna, Yunus Peygamber’in balığın karnından kurtulduğuna, Türklerin Ergenekon’ dan çıktığına, Hz. Muhammed’e e bugün de peygamberlik geldiğine, Hz. Ali’nin bugün de Halife olduğuna inanılır.

Baharın başlangıcı olarak kabul edilen ve çeşitli şölenlerle kutlanan bu dönem sadece bir güne atfedilmemiştir. Nevruz, belli bir günde, 21 Mart’ ta kutlanıyor olmasına karşın Nevruz’la bağlantılı olarak Navruz ayında baharın gelişini, bereketini, güzelliğini kutsamak adına başka günlerde de şölenler tertiplenmiştir. Bunlardan biri de Sabantoydur.

Sabantoy’un kutlandığı dönemlerde Nogaylar bugün için, öncesinden hazırlıklar yapılmaya başlar ve evleri temizlerlermiş. Kadınlar ve çocuklar için yeni kıyafetler alınır veya dikilirmiş. Bugünün önemine atfen yapılan hazırlıklar titizlik içierisinde yürütülürmüş. Yörelere göre farklılık gösteren uygulamalara karşın genelde şölenlere katılanlara aş hazırlanırmış. Küçük çocuklar sabahtan, köy içerisindeki haneleri dolaşmaya başlarlarmış.

‘’Bızım anay tura, tura tilki tonu kiye tura, bizge yavluk bere tura‘’ gibi maniler söyler ve hediyelikler alırlarmış. Bu hediyelikler kiminde yumurta, ekmek et iken kiminde o günün koşullarına göre çocukları sevindirecek küçük oyuncaklar veya eşyalar oluyormuş.

Köyün belli bir meydanında toplanan halk burada at üzerinde yarışarak, mızrak ve ok atarak, çeşitli yarışmalar tertip ederlermiş. Yarışmaları kazananlar onurlandırılırmış. Oyunların oynandığı bu şölende türküler ve maniler de söylenirmiş. Genç kızlar ve erkekler çalgılar eşliğinde oyunlar oynarlarmış. Bu türkülerden biri de Cavın Cırı Türküsü’ dür.

CAVIN CIRI TÜRKÜSÜ
Cav cav cavınım
Balaban bolsın kavınım
Sölde egin on bolsın
Köyde ambarlar tolsın
Cavın cavsın tarlaga
Darı biyday arpaga
Körinmesin boyından
Babam orak şalganda
Cavın cavsın koraga
Cemiş şeşek soganga
Eki kartop bir minsin
Böleşkende okkaga
Köy aldında konakay
Boyı bolsın kamıştay
Onı körip kuwansın
Tavık pepiş hem torgay

Nevruz veya Sabantoy‘la ilgili olan ve o günlerde söylenmekte olan türküler ve manilerin hepsi günümüze değin ulaşabilmiş değillerdir. Zaman içerisinde unutulanların yanı sıra halk edebiyatımızda türkü veya mani formunda yer bularak günümüze kadar ulaşabilenler oldukça azdır. Bu dönemlerle ilgili kültürel bilgilere, günümüze kadar ulaşan türkü ve maniler de ışık tutmaktadır.

Sabantoy, yeni yetişen gençler için yeni sayılabilecek bir kavramdır. Nedenine gelince; 1920’li yıllardan 1991 yılına kadar geçen zaman içerisinde gerek ülkemizde gerekse Türklerin yaşadığı coğrafyalarda, adı ister Nevruz olsun ister Sabantoy olsun ister Tepreş olsun, resmi makamlar ve dolayısıyla devlet protokolünde kendilerine yer bulamamışlardır.

Dönemin Sovyet Rusya’sındaki baskı rejimi nedeniyle hayat bulamayan bu adetler, aynı etkilerden dolayı Romanya’da, Bulgaristan’da, Batı Trakya’da ve diğer bölgelerde de ya görmezden gelinmiş yada baskı ile unutturulmak istenmiştir. Baskı rejimine pek maruz kalmayan ülkemizde ise durum hiç te farklı değildir. Ki, bu baskı rejimlerinde yaşananlardan daha düşündürücü bir durumdur.

Türkiye’ yi vatan olarak seçen ve burada yaşamaya başlayan Nogaylar da benzer akıbetlerle karşılaşmışlardır. Kendi örf ve adetlerini uzun bir süre korumayı başaran Nogaylar, bir süre sonra zamana ve günün koşullarına karşı koyamayarak, yaşatmaya çalıştıkları gelenek ve adetlerin bazılarını unutmaya başlamışlardır. Bunlardan biri de Sabantoy’ dur. Uzun bir dönem kutlanmayan bu bayram yakın bir tarihte büyük özverilerle yeniden yaşatılmaya başlanmıştır.

Sabantoy’un elimizde, net olarak tarihsel sürecini gösteren bir yol haritası mevcut değildir. Ne zaman kutlanmaya başlanmış, nasıl gelişmiş ve neler yapılmış; bunlar tam olarak dönem dönem bilinmemektedir. Ancak, Sabantoy’un bugün ki sosyolojik işlevi, taşıdığı anlamdan daha önemlidir. Her şeyden önce, yitirilmekte olan bir millet bilincini yeniden diriltme yönünde; kaybolmaya başlayan bir dili tekrar canlandırma yönünde; unutulan bazı örf ve adetleri yeniden günümüze taşıma yönünde işlevler ve misyonlar yüklenmiştir.

Sonuç itibarı ile geçmişe yönelik kültürel araştırmaların yoğunlaştırılması ve buna paralel olarak bu yapılan araştırmalar ve çalışmalar ile Sabantoy’ların işlevselliği artırılmalıdır. Bu, toplumsal katılımı artıracağı gibi, unutulan ve unutulmaya başlanan kültürel değerlerimizi yeniden canlandıracaktır.

Kaynaklar:

Nevval SEVİNDİ : www.nevvalsevindi.com
Turkuler.com
Mehmetbasbug.com
Nogay Türklerinde Nevruz Bayramı: Ramazan KEREYTOV / Mariyam BULGAROVA / Celalettin ERBAY
Doç.Dr.Necati DEMİR : http://www.byegm.gov.tr/yayinlarimiz/ANADOLUNUNSESI/202/AND13.htm
Prof. Dr. Ensar ARSLAN :
e-kaynak: http://www.akmb.gov.tr/ata/metinler/v.5.htm
http://turkoloji.cu.edu.tr/HALKBILIM/52.php

Yazar Hakkında
Son Yazılar (TIKLA)

Hakan BENLİ

1974 Konya Kulu doğumlu olan Hakan Benli, Nogay Türkleri üzerine çalışmalar yapmaktadır. Daha önce Nogay Türk adında bir dergi çıkarmasının yanı sıra, Nogay Türkleri Kültür ve Yardımlaşma Derneği yönetim kurulu üyesidir. Nogay Türkleri Bülteni Dergisi haber sorumluluğu görevini yürütmektedir. Avrasya Yazarlar Birliği üyesi de olan Benli, birçok STK’da görev almaktadır. Nogay Türkleri ile ilgili birçok konferans ve TV programında yer almıştır. Eposta: [email protected]