Hareket Şefliğinin Gözünden Bursa’da Şehiriçi Ulaşım

Fikret ALKAN /

1839’da yürürlüğe giren Tanzimat Fermanı ile Osmanlı Devleti yapısını, Batılı tarzda modernize etmiştir. Bu doğrultuda yeni yapılanma her şehirde uygulanmaya başlanmıştır. 19. yüzyılın ikinci yarısında hükümet, hastane, belediye ve banka binaları inşa edilmiş, demiryolu yapılmıştır[1].

28 Aralık 1857 tarihinde çıkarılan nizamname ile İstanbul’da belediye kurulmuş, 1867 yılında ise çıkan belediye yasası ile içinde Bursa’nın da bulunduğu üç belediye oluşturulmuştur. 1987 yılından beri Bursa, Büyükşehir Belediyesi statüsünde hizmet vermektedir[2].

Kızaklı Araba, Heykel önü, 1940,İhsan Celal Antel Objektifi Bursa Kent Müzesi Arşivi

Beledî hizmetlere şehir içi ulaşımın dâhil edilmesi ise, Belediye Meclisi’nce alınan 02.04.1945 tarihli ve 317 sayılı kararla kurulan otobüs işletmesi tarafından gerçekleştirilmiştir[3]. İşletmenin kuruluşunda bünyesinde 9 araç ve 51 personel bulunmaktadır.

Yıllar içinde Bursa’nın büyümesine yönelik araç filosu, yol ağı, yolcu kapasiteleri hep büyüdü, değişim gösterdi. Yolcu hizmetleri ve konforu 1950 ve sonrasındaki her on yılda olumlu yönde iyileştirildi. Bu devinimin aldığı mesafeyi bir de, Bursa Otobüs İşletmesi ve Bursa’da yolcu taşımacılığının öyküsünü anlatan Emin Alkan’dan dinleyelim:

“1921 Evreşe doğumluyum.1940 yılında, köyümüzdeki arazileri ordu satın alınca ailece Bursa’ya göç ettik. O zamanlar Bursa’da atlı arabalar vardı. Ulaşım böyleydi. Tek atlı arabaya briçka[4], çift atlıya fayton denirdi. Bursa’da şehir içi ulaşım yeterli olmadığından, Bursa’yı görmek isteyenler, genellikle Tophane’den şehri izlemeyi tercih ederlerdi, çünkü vasıta yoktu.

1945 yılında Belediye Otobüs İşletmesi kurulmuştu. Ağustos 1948’de Belediye’ye iş müracaatı yaptım. Biletçi olarak işe alındım. Şapkalı üniforma şarttı. O zamanlar otobüslere iki kapıdan da binilirdi. Bilet, otobüsün içinden alınırdı. Otobüsün içinde bilet satanlara da biletçi denirdi. Biletçi, kolunda ahşap bir kutu bilet keserdi, topladığı bilet paralarını da boynundaki çantaya atardı. İşimiz, gün boyunca otobüste bilet satmaktı. 8 ay kadar biletçi olarak çalıştım, sonra kontrolör oldum. Kontrolör de, bilet almayan, biletçiden kaçan yolcu varsa diye, otobüste yolcuların biletlerine bakmaktı. Bundan bir sene kadar sonra da hareket şefi oldum. 18 Ağustos 1975’e kadar, 27 sene Belediye Otobüs İşletmesi’nde çalıştım, bu görevden emekli oldum. Belediye’ye girdiğimde Belediye Başkanımız Fahri Batıca idi, İsmet Tavgaç zamanında ise emekli oldum.

Bugünlü Kültürpark’ı yapan Reşat Oyal’a kadar Belediye Başkanlarına ait makam aracı yoktu. Otobüse turnikeden geçilerek girilirdi. Belediye Başkanları da herkes gibi sıraya girer, otobüse binerdi. Reşat Bey zamanında Amerikalıların Karamürsel’de bir yerleri vardı, orada arabaları satışa çıkarmışlar; kendisine station vagon bir araba alındı. O zamanlar nitelikli adam pek bulunmadığından, Garaj Şefliği’ni de bana verdiler; araba satın alınınca garajda bakımdan geçirdik. Sonrasında gelen Başkanlarımız makam aracı kullanmaya başladılar. Bugün görüyorum, en güzel, Mercedes marka araçlar makam araçlarıdır. Ben buna hayret eder oldum, çünkü bizim zamanımızda yokluk vardı. Böyle şeyleri edinmek kolay değildi. Türkiye kalkınma ile bugünlere gelmiştir. Geçmişteki zamanları göremeyenlere normal gelebilir, ancak ülkemiz kademe kademe hızlı bir ilerleme süreci geçirmiştir.

Ben Bursa Belediyesi’ne başladığımda 3 tane hat vardı: Yeşil-Çekirge, Yeşil-Muradiye-Çekirge, Cumhuriyet Alanı-Acemler. Bilet 20 kuruştu. 10 kuruştu talebe. O zaman Halis Bey isminde bir bey vardı, Belediye Meclis Üyesi. Bir dilekçe vererek, talebenin 5 kuruş olmasını sağladı.

İnanın, İşletmemiz kâr amacı gütmediğinden, genelde mali olarak zarar ediyordu. Zarar kısmı, Belediye bütçesinden tamamlanırdı. Ancak, asıl maksat hizmet vermek olduğundan gayret edilir, hizmet kesilmezdi.

Emin Alkan, 1960’lı yıllar, Demirtaşpaşa Camii önünde, Bursa Eski Eserleri Sevenler Kurumu Arşivi

Bu durum, 1960’lara kadar böyle devam etti. İnkılâptan sonra bir paşa, Belediye Başkanı oldu. O da geldi, Otobüs İşletme Müdürü olarak asker kökenli birini seçti. Asker, bu işten pek anlamayınca durum daha da geriye gitti. Zaten o dönemde bir ekonomik yokluk çekiliyordu. Araba krank mili kırar, tamiri için yedek parça yok, yatak yok, piston yok, segman yok… Bir sıkıntının içindeyiz. Var olan imkânlarla idare edilmeye çalışıldı. Dolmuş da yok! Hep mücadele ettik.

1960’larda Kemal Bengü zamanında, bir Alman mühendis getirttiler garaja. Biz tabi ilkokula kadar okuyabildik. Adam geldi, bizim sistemi değiştirdi. İlk yaptığı hesap, Yeşil’e kadar giden hatta araç lastiğinin kaç kez döndüğünü hesaplamaktı. Baktık, mühendis bey yıpranma ve bakım zamanlarını ilmi yollarla hesaplıyor.

Emin Alkan, 1960’lı yıllar, Alkan Ailesi Albümü

1958’den 1961’e kadar da Garaj Amirliği’ni de birlikte yürüttüm. 1962’ye geldiğimizde ise Garaj Amirliği’ni Cemal Turalı’ ya teslim edip asıl görevim olan Hareket Şefliği’ne devam ettim. Hareket Şefliği şimdiki Orhan Parkı’nın olduğu, Tarihi Belediye Binası’nın karşısındaydı. (Bugünkü alt Atatürk Alt Geçidi’nin bulunduğu yer)

1975 yılında İşletmeden ayrılırken, 120 küsur araç, 18 hat olmuştu. Yani 18 mahalleye otobüs gidiyordu. Ki, Ertuğrulgazi gibi mahalleler yeni kurulmuştu. Enver Kuray Ertuğrulgazi Mahallesi için çok gayret etti.

Görevden ayrılmadan önce, Demirtaşpaşa Mahallesi’nde otururduk, beni mahalleye muhtar şeçtiler. 1,5 yıl iki görevi birlikte yürüttüm; ama her ikisi birlikte olmadı. O zaman İsmet Bey’e dilekçemi vererek emekli oldum.”

Niyazi Aygün, 1970’ler, Heykel Otobüs Hareket Şefliği Önü, Aygün Aile Albümü

Belediye Otobüs İşletmesi eski personellerinden Niyazi Aygün’e kulak verelim şimdi de:

“1930 Gürsu doğumluyum. 20 Eylül 1955 tarihinde Otobüs İşletmesi’nde biletçi olarak işe girdim. Aşağı yukarı 4,5 sene biletçilik yaptım. Biletçiler o zamanlar araba içinde gezerek, kutuyla bilet veriyordu. Bir görevimiz de yolcuları itiş-kakış kavga olmadan sıraya sokmaktı. Ondan sonra hareket memuru oldum. Sonraları zaten biletçilik kalktı, kutu koydular; herkes kutuya bilet atar oldu. Şimdi kart basıyoruz ya, aynı şey.

Bursa’da Emirsultan’dan araba kalkardı; Çekirge’ye kadar giderdi. Cumhuriyet Alanı’ndan kalkardı; Hürriyet’e kadar giderdi. Davutkadı’dan kalkardı, İtfaiye’ye kadar giderdi. Yine Cumhuriyet Meydanı’ndan kalkar, Mollaarap’a çıkardı. Bu arabalar hep karşılıklı gidiş-dönüş gezerdi. Saat başı ve buçuklarda… Belediyelerin ilçelere kadar giden aracı yoktu.

Diomond marka arabalar vardı, ilk işe girdiğimde, Heykel ile Emirsultan arasında. Büsing marka da vardı. Alman malı. Boyutlarına göre üç çeşidi vardı. 41-42-43 numaralı hatlarda. O yıllarda 50 kadar araba vardı garajda. Her hatta ikişer tane. Perkins arabalar vardı, onlar İngiliz. Acemler’e kadar giderdi. Sonradan Bulgaristan’dan göçmenler gelince Hürriyet Mahallesi kuruldu;1960’larda, oraya da hat ekledik, iki araba da oraya verildi. 1970’lere doğru Mercedes’ler alındı.

Dolmuş da yoktu. Bu kadar bol araba da. Herkes belediye otobüsüne. Yeşil-Çekirge hattı arabaları Yeşil Hamamı’nın oradaki meydandan dönerdi.

Tek direğe tabela asılmaktan ibaret olan otobüs durakları vardı. Şimdiki gibi kapalı, oturaklı, modern durak yoktu.

3 yerde Hareket Memurluğu’muz vardı: Yeşil’de, Çekirge’de Heykel’de. Sonra sonra Hürriyet’e de Hareket Memurluğu yaptılar.100 kişi kadar personel vardık. 1980’de emekli oldum.”

Kazım Baykal, Bursa Belediyesi’nin verilerine istinaden “Katma Bütçeli Otobüs İşletmeleri Müdürlüğü” nün 1975 yılı otobüs filosunu 64 adet Mercedes marka otobüs, 105 kapalı, 202 açık toplam 307 durak ve Yeşil’den Bağlarbaşı-Sanayi Bölgesi’ne kadar uzanan 16 hat olarak kayıt altına almıştır[5].

Günümüzde Bursa Büyükşehir Belediyesi Ulaşım Dairesi Başkanlığı ve Burulaş tarafından sürdürülen Bursa şehir içi ulaşım hizmetleri; modern sistemli trenler, otomatik şanzımanlı otobüsler ile devam ediyor.

Ancak, eskinin tadı da öyküsü de bir başka güzel…

Sanat Tarihçi Fikret ALKAN

KAYNAKLAR

Emin ALKAN’a (merhum) ait anlatımlar, 2011 yılında Line TV “Şehr-i Ramazan” isimli TV programında ve 2012 yılında TRT Haber Televizyonu “Yol Arkadaşım” programında verdiği bilgilerden derlenmiştir.
Niyazi AYGÜN’e ait anlatımlar, 03.09.2019 tarihinde kendisi ile yapılan sözlü görüşmeden derlenmiştir. Teşekkür ederiz.
BAYKAL, K., 2000 Yıllık Bursa’nın Belediyesi, Öz Kardeşler Matbaası, 1976.
DOSTOĞLU N., “Modernleşme Dönemi’nde Bursa’daki Kentsel Gelişme”, Osmanlı Modernleşmesi ve Bursa, Ed: Cafer Çiftçi, Bursa: Osmangazi Belediyesi Yayınları, 2009.
https://www.bursa.bel.tr (Erşim Tarihi: 31.08.2019)
https://kelimeler.net (Erişim Tarihi: 31.08.2019)

DİPNOTLAR

[1] Neslihan Dostoğlu, “Modernleşme Dönemi’nde Bursa’daki Kentsel Gelişme”, Osmanlı Modernleşmesi ve Bursa, Ed: Cafer Çiftçi, Bursa: Osmangazi Belediyesi Yayınları, 2009, s. 14.

[2] https://www.bursa.bel.tr/tarihce/sayfa/10 (Erşim Tarihi: 31.08.2019)

[3] Kazım Baykal, 2000 Yıllık Bursa’nın Belediyesi, Öz Kardeşler Matbaası, 1976, s.153.

[4] Üstü kapalı, kışın kızak olarak kullanılan tek atlı, yaylı hafif araba. Kelime Rusça’dan gelmektedir. https://kelimeler.net/Br%C4%B1%C3%A7ka-kelimesinin-anlami-nedir (Erişim Tarihi: 31.08.2019)

[5] Kazım Baykal, 2000 Yıllık Bursa’nın Belediyesi, Öz Kardeşler Matbaası, 1976, s.153-154.

Yazar Hakkında
Son Yazılar (TIKLA)

Fikret ALKAN

1981 yılında Bursa’da doğdu. Lisans öğretimini Adnan Menderes Üniversitesi Klasik Arkeoloji ve Sanat Tarihi Bölümü’nde 2005 yılında; yüksek lisansını 2019 yılında Uludağ Üniversitesi Sanat Tarihi Bölümü’nde tamamladı. 2012 yılından beri Bursa Büyükşehir Belediyesi Müzeler Şube Müdürlüğü’nde arkeolog olarak çalışmayı sürdürmektedir. Mesleki birikimleri ile birçok ulusal ve uluslararası sempozyumda bildirileri bulunan Alkan; yerel dergiler ve yerel basında köşe yazarlığı yaparak yazım hayatını sürdürmektedir. Ayrıca Bursa Büyükşehir Belediyesi Müzelerinde Ar-ge takımı faaliyetleri, kalite birimi ve müze kurulum çalışmalarında ve Kültür Akademisi’nde “Arkeoloji” ile “Şehir Kültürü ve Mimari” derslerinde eğitmen olarak da görev yapmaktadır. Bursa Eski Eserleri Sevenler Kurumu, Bursa Kent Konseyi, Arkeologlar Derneği, Türk Kütüphaneciler Derneği, Gönüllü Hareketi Derneği gibi çok sayıda sivil toplum kuruluşunda aktif görev almakta ve proje üretmektedir. Aynı zamanda arkeolojihaber isimli internet sitesi ve sosyal medya hesaplarının bilimsel danışmanlığını yapmaktadır. Eposta: [email protected]