UNESCO’nun Tehlike Altındaki Diller Atlası güncellendi. Kafkasya’nın bütün dilleri yok olma tehlikesiyle karşı karşıya.

Birleşmiş Milletler Eğitim, Bilim ve Kültür Örgütü’nün (UNESCO) Tehlike Altındaki Diller Atlası İlk kez 1996 yılında yayınlandı. 2001’de ikinci edisyonu, 2010’da da son edisyonu basıldı. Atlas’ın online versiyonu ise 21 Mart’ta güncellendi. Son verilere göre, dünyadaki yaklaşık 6.000 dilden 2.242’si yok olma tehlikesiyle karşı karşıya. Yok, olmuş olarak kayıtlara geçen 231 dil de atlasta yer alıyor. Bunlardan biri, son konuşanı (Tevfik Esenç)1992’de Manyas’ta vefat eden Ubıhça.

Tehlike Altındaki Diller Atlasında yok olan diller dışındaki diller dört sınıfa ayrılıyor. Bunlar:

Savunmasız: Yeni kuşaklar dili öğrenmeye devam ediyor. Ancak dilin kullanımı belirli çevrelerle kısıtlı. Örneğin sadece evde konuşuyor.

Bariz tehlike altında: Çocukların çoğu dili, anadil olarak öğrenemiyor

Ciddi tehlike altında: Sadece yaşlılar tarafından kullanılıyor, bir önceki kuşaktan dili anlayanlar var.

Kritik durumda: Sadece dile tam hakim olmayan bazı yaşlılar tarafından nadiren kullanılıyor. Bunların sayıları birkaç kişiyle ya da onlarla ifade ediliyor.

Kuzey Kafkasya haklarının konuştuğu dillerin tamamı tehlike altında. Kafkas Dil Ailesinin güney kolundan da yalnızca Gürcüce (Kartvel) güvenli durumda.

Dağıstan dışında Kuzey Kafkasya’da bariz ya da ciddi tehlike altında dil yok, diğer bölgelerdeki halkların konuştuğu bütün diller “savunmasız” sınıfında değerlendiriliyor. Bunun tek istisnası Karaçay-Çerkes’te ve diasporada yaşayan, Abazaların Aşkaruwa (Rusça: Abazin) koluna mensup olanların konuştuğu ve bariz tehlike altında gösterilen Abazaca.

Kafkasya’daki dillerin yaklaşık konuşan sayıları (Veriler büyük ölçüde Rusya Federasyonu 2002 nüfus sayımına ve dilbilimcilerin araştırmalarına dayanıyor) ve en yaygın kullanıldıkları yerler:

Savunmasız diller

Abazaca (Apsuwa/Abhaz dili): 125.000 Abhazya, Türkiye

Adıgece (Batı Çerkesçe): 300.000 (2002 nüfus sayımına göre RF’de konuşanların sayısı 129,419) Adıgey, Türkiye, Suriye, Ürdün, İsrail

Kabardeyce (Doğu Çerkesçe): 650.000 (2002 sayımına göre 587,547’si RF’de) Kabardey-Balkar, Karaçay-Çerkes, Türkiye, Suriye, Ürdün

Çeçence: 1.331.844 (2002 sayımında sayının şişirilmiş olması muhtemel) Çeçenya, Türkiye, Avrupa’da mülteci toplulukları.

Karaçay-Malkarca: 302,748 Karaçay-Çerkes, Kabardey-Balkar

İnguşça: 405.343 İnguşetya

Osetçe: 550.000 Kuzey-Osetya, Güney Osetya

Dağıstan’ın edebiyat dili olarak kullanılan ve en yaygın konuşulan dilleri de savunmasız:

Avarca: 784,840

Kumukça: 458.121

Lezgice: 500.000 Dağıstan, Azerbaycan

Dargince: 503.523

Lakça: 153.373

Tabasaran: 128,391

Bariz Tehlike Altındaki Diller:

Abazaca: 31.000 Karaçay-Çerkes, Türkiye

Nogay: 90.020 Karaçay-Çerkes, Dağıstan, Çeçenya.

Juhur (Juedo tat): 3019 Dağıstan’ın Derbent bölgesi, Dağıstan’ın diğer bölgelerindeki küçük topluluklar, Nalçik, Caharkale, Kuba (Azerbaycan.) Bu dili konuşanların çoğu şu anda İsrail’de yaşıyor.

Dağıstan’da konuşulan dillerden Kumukça, Nogayca ve Juhur dışındakilerin tamamı Kuzey Kafkas Dil Ailesinin Dağıstan grubundan. Bunlardan bariz tehlike altında olanlar:

Lezgi dilleri

Agul: 29,399 Dağıstan’ın Agul ve Kurakh bölgelerinde toplam 20 köy

Archi: 1000 Sadece Archi köyü

Rutul: 29,383 Dağıstan’da 17 köy, Azerbaycan (az sayıda)

Tsakur: 25.000 Dağıstan, Azerbaycan (az sayıda)

Tsez(Dido) dilleri

Tsez (Dido): 15.365 Dağıstan’ın Tsunta bölgesinde köyler

Bezhta: 6.461 Dağıstan’da 3 köy

Khavrshi: 500 Sadece Khavarshi köyü

Hinukh: 548 Bir köy ve Kizilyurt şehrine yerleşenler

Hunizb: 800 3 köy

İnkhokvari: 1000 Tsumada bölgesinde 4 köy

Andi dilleri

Akhvakh: 5.793 Dağıstan, Azerbaycan (Kuba)

Andi: 23,729 9 köy

Tindi: 6000-7000

Karata: 6.574 3 köy

Godoberi: 4.000 3 köy

Chamalal: 12.000 8 köy.

Botlikh: 4.000 Botlikh bölgesindeki köyler

Bagvalal: 5000-6000 6 köy 

Ciddi tehlike altındaki diller

Bats: 500 Çeçen-İnguş dillerinin yakın akrabası olan Bats dili Gürcistan’da tek bir köyde konuşuluyor

Dağıstan dillerinin Lezgi grubundaki dört dilin de çok kısa bir süre içinde yok olması muhtemel.  Bu dilleri konuşan az sayılı halkların yerleşim yerleri Azerbaycan sınırları içinde yer alıyor:

Udi: Bu dili konuşabilenler Azerbaycan’daki yerleşimlerini terk ederek Rusya’ya göç etti. Konuşabilen kişi sayısı bilinmiyor.

Budukh: 3000 Azerbaycan

Kinalug: 2500 Azerbaycan

Krıts: 10.000 Azerbaycan

Güney Kafkasya dilleri

Migrelce: 350.000 Gürcistan, Abhazya. Savunmasız

Lazca: 130.000 Türkiye, Gürcistan. Bariz tehlike altında

Svanca: 80.000 Gürcistan. Bariz tehlike altında

(AjansKafkas İstanbul -04.04.2013)