Siyasi Oryantalizm-Türkiyat Genelinde Azerbaycan Şinaslık

Dr. Yaşar KALAFAT /

Bu Yazıda - Konu İçi Ara Başlıklar

Türkiyat ve Türk Dünyasındaki Tezahürleri
Sonuç
- - Dr. Yaşar KALAFAT

Giriş ²

Oryantalizm ilim âlemine şark bilim, şarkiyat olarak doğmuş, birçok şark bilimci alanlarında büyük eserler vererek önemli hizmetler görmüşlerdir. Zamanla bu bilim alanına Batıda, farklı ilgi alanları da eklenilerek, şarkı ilim adına araştırmak, tanımak, değerleri ile değerlenmek amacı, yerini şarkı öğrenerek onu sömürmek, istila etmek, ihtilafa ve kargaşaya sürüklemeye bırakmıştır.

Emperyalizm, oryantalizmin ilmî iştigal alanını genişleterek sosyal bilimler içerikli ilimlerle yetinmekle kalmayıp, şark bilimi askerî, iktisadî, siyasî, dinî amaçlı hedefleri ile örtüşür bir yapıya dönüştürmüştür.

Emperyalizm muhakkak ki hep entelijansı ile var olmuştur. Entelijansın ulus boyutunu aşıp blok boyutu ile emperyalizmin kaçınılmaz güçlerinden biri oluşu varlığını giderek artırmıştır.

Bunun içindir ki, bilhassa günümüz itibariyle her oryantalist az veya çok doğrudan veya dolaylı emperyalizm ile bir şekilde temas halindedir.

Bu hal, antiemperyalist bloğa mensup ülkelerin aralarında şark bilimcilerinin de bulunduğu, millî haber alma ve haber almaya karşı olma yapılarında özel dayanışmasını gerektirir. Haber alma ve ona karşı koyma işlemi doğu ülkelerinde sanıldığı gibi sadece ve muhakkak özel devlet kurumları tarafından yapılmaz. Bu var olma ve varlığını koruma mücadelesi top yekûn savaşın kapsamındadır. Türk dünyası için de Türkiyat özel konumdadır.

Bu döneme ilk öncülüğü yapan misyonerliğin, sadece ve muhakkak, evvelinde ve sonrasında, mutlaka din içerikli misyon/amaç taşımaması hususu önem kazanmış ve gözden kaçmıştır.

Türkiyat ve Türk Dünyasındaki Tezahürleri

Azerbaycan ve Türkiye, gerek Sovyet Sosyal emperyalizmi, gerek AB ve ABD olsun, Batı emperyalizmi karşısında aynı sınavı yaşamışlardır ve yaşamaktadırlar.

Atatürk’ün fikriyat ve uygulamalarında en az üzerinde durulan boyut antiemperyalist boyuttur. Sosyalistler ve sosyalizme karşı olanlar arasında emperyalizmin mahiyeti tartışılırken, bu nokta bize göre yeterince aydınlatılmamıştır.

Türkiye ve Azerbaycan, bu iki kardeş ülkenin mensup oldukları millî ve dinî kimlik, jeopolitik ve jeo ekonomik konum, onlara bu stratejik kaderi yaşatmıştır, yaşatmaktadır.

Azerbaycan şinaslık, Türk şinaslığın; Azerbaycan Türk coğrafyasındaki yükselen kültür bayrağıdır. Genel Türk şinaslığın bir cüzi olan Azerbaycan şinaslık, Azerbaycaniyat, Türkiyat’ın Kırgız şinaslık, Özbek şinaslık, Kazak şinaslık, Türkmen şinaslık gibi büyük tezahür alanlarından birisidir.

Bu genel açıklamadan sonra, Türkiyat nedir, ne durumdadır, nasıl olmalıdır ve nedenleri üzerinde durulacak, buradan hareketle bazı kısa ara açıklamalarla, Azerbaycan şinaslığın öneminin açıklanmasına bazı örneklemeler yaparak geçmeye çalışacağız.

Türkiyat, Türklük bilimi doğarken yaşıtlarında olduğu gibi ad alışını lisana, dil bilimine borçludur. Bu hal Fransızlar, Almanlar ve diğerleri için de böyledir. Ancak bu iki ülke diğerlerinde olduğu gibi dillerinin millî kültürel kimliklerindeki yerlerini ön plana alırlarken, birlikte yaşadıkları farklı dilli halkların kültürel çeşitliliğini, millî kültürel kimlikleri kapsamına almayı becerebilmişlerdir. Esasen Azerbaycan’ın Azerbaycan şinaslığında ve Türkiye’nin Türk kültür kimliği tanımlamasında da bu husus farklı şekilde yer almamıştır.

Ne var ki emperyalizm, oryantalizm vasıta ve marifetiyle üzerine emperyal operasyonlar geliştirdikleri ülkelerin, birlikte yaşadıkları halkların kültürleri üzerinde yaptıkları çalışmalar ile Azerbaycan ve Türkiye’yi de bu konuda zora sokma denemelerinden vazgeçirmemektedir.

Bu noktada, Azerbaycanlı olmak ile Azerbaycan Türkü olmak örtüşürler. Azerbaycancılığın derecesi, Azerbaycaniyata katkının nispeti ile ölçülür. Azerbaycan kültürüne âşık olmak, bu kültüre katkıda bulunmakla anlamını bulur. Bu yurdun bayrağını her alanda yükseltebiliş nispetinde Azerbaycan aşığı, Azerbaycan şinas olunur. Azerbaycan halçacılığına ilmek atmış, Azerbaycan müziğine bir dörtlük katmış Lezgi veya Taliş, bu kültürün oluşması ve yaşamasına katkısı nispetinde, anadili veya doğma dini farklılığına bakılmaksızın, Azerbaycancılığa, Azerbaycan Türk kültürüne mensup olmuş olur.
Bildirimizdeki temel bildirimlerden birisi bu husustur.

Türklüğün yanlış tanımlara saptırılması, Türklük biliminin alanını daraltmakla kalmayıp, onun, çarpıtmalara kapı aralanmasına da yol açabilmektedir. Türklük Azerbaycan’da da Türkiye’de de aynı muhtevayı içerir ve aynı amale hizmet eder.

Bu anlamda, Azerbaycan şinaslık Türklük alanının Azerbaycan’daki adıdır. Bu disiplin, Azerbaycan’da da, Anadolu’da da, her Türk’e aynı görevlendirmeyi yapar ve aynı heyecanı verir.

Türk kültür dünyasının her hangi bir yerinde, Azerbaycan şinaslığa yapılacak katkı, genel Türkoloji’ye yapılmış katkı anlamına gelir.

Azerbaycan Türklüğü, Azerbaycan’da yaşayan ana dili Azerbaycan Türkçesi olmayan halkları da kapsar. Bu açıklama şekli Özbekistan, Kırgızistan, Kazakistan, Türkmenistan ve diğer Türk elleri için de geçerlidir.

Tarihe mal olmuş her büyük milletin bir adı ve bir de soyadı vardır. Türklük Türk milletinin soyadı ve Azerbaycanlılık, Türkmenistanlılık ve diğerlerinin adları keza özel adlarıdırlar. Anadolu Türklüğünde ise ad ve soy ad Türk adında birleşme şeklinde olmuştur. Bu husus sadece bir isimlendirme farkından ibarettir.

Bunun içindir ki, büyük Türk milletine mensup kimseler Kırgızistan veya Kazakistan Türklerinden iken, Anadolu veya Azerbaycan’a gelmekle bu Türk ellerinde Kırgızistan veya Kazakistan diasporasını oluşturmuş olmazlar. Onlar kendi yurtlarının bir başka diyarına gelmişlerdir. Diaspora veya kopuntu aynı milletin kesimleri arasında aranmaz, aranmamalı. Afganistan’dan Doğu Türkistan’dan Türkiye’ye gelen ve muhtelif Türk ellerinden Azerbaycan’a gelen Ahıska Türklerinin durumu bundan ibarettir.

Bu izah, içeriğine asimilasyon olgusunu da alır. Asimilasyon, başka farklı bir millî bünye içerisinde, oraya taşınılan kültürel değerler yok sayılarak, tek yönlü eritilmek demektir. Bir Anadolu Türkünün, Azerbaycan’ı yurt tutması ile Türklüğünü yitirip asimile olmaz, Türklüğünü renklendirme pekiştirip geliştirme imkânını bulmuş olur. Bu açıklama şekli, şüphesiz diğer Türk kesimleri ve Türk coğrafyaları için de geçerlidir.

Azerbaycan şinaslık münasebeti ile alanın bu yakasına dair açıklama yapmaya ihtiyaç duymuş olmam, emperyalizmin Türk milletinin birlikte yaşadığı halklar arasına nifak sokmasından sonra, bu büyük milleti oluşturan ana dallar arasına da nifak sokmasının beklenebileceğindendir. Azerbaycan şinaslık, Türkmenistan şinaslık, Kazakistan şinaslığın genel Türkoloji’nin aslî parçaları olduğu gerçeğinin unutulmaması bu bakımdan hayatî öneme haizdir.

Bu nifak veya doğal gelişme Türkiye’de Batı ve Sovyet sosyal emperyalizmi güdümünde Kürdolojinin doğmasına veya doğum sancılarına yol açmıştır. Bu futuralist teşhis, birlikte yaşanılan halkları yok sayma anlamında değil, yaşanılan kültür coğrafyasının benzeri sancılara da gebe olduğu ve etnik kimliğe dayalı bu türden türemelerin biteviye devam edeceğine işaret etme adına yapıyoruz.

Yeni emperyalist çağrılarda yol, millet yolunda birleşme değil, yeni milliyetler oluşturma yolunda çözülmeye dönüktür.

Bu konuda daimi lider Haydar Aliyev, “Türkiye-Azerbaycan dostluğu, kardeşliği ebedidir” demekte ve ilave etmektedir; “Bizim kanımız, canımız, dilimiz, dinimiz birdir.”

Bu açıklamamızı, Türklüğün siyasî ve ideolojik bir mefkûre olduğu gerçeğini inşa eden ilk ustaların döneminden ilmek alarak sürdürmek istiyoruz.

Türkçülüğü, Türk milletini yükseltmek olarak tanımlayan Ziya Gökalp’in fikir temellerini Azerbaycanlı Mirza Fatali Ahundzade ve Kırımlı İsmail Gaspıralı’dan bağımsız düşünmek mümkün değildir. 19. Yüzyılın ikinci yarısından başlayan Türk-İslâm birliği ideali Azerbaycan’da Eli Bey Hüseyinzade, Ahmed Ağaoğlu, Elimerdan Bey Topcubaşı, Celil Muhammed Guluzade, Mirze Elekber Sabir, Muhammed Emin Resulzade’nin fikir ve icraatları ile şekillenmekteydi.³

Türklük şuuru inşa edilirken, M. Emin Resulzade;
“Men bir Türkem, dinim, cinsim uludur,
Sinem, sözüm ateş ile doludur.”

Abdullah Şaik;
“Birleşelim Türkoğlu, bu yol millet yoludur.
Ünlü zaferle, şanlı tarihimiz doludur.”

Hüseyin Cavid;
“Nerde kişnerdi ise Türkün atı
Kırılırdı bir ülkenin kanadı” deniliyordu.

Rafiq Zeka Handan’ın;
“Men çocukken düşünüp Türklüğümü derk ettim
Ruhumu, varlığımı, benliğimi Türk ettim”,

diyerek, vurgu yaptığı ruhun, benliğin “Türk” yapılması meselesi Türk aydınının öncelikli meselesidir. Bu öncelik, tehdit ve tehlikeleri de önleyicidir. Türk yapabilmek için Türklüğün tanımında birleşilebilmelidir. Türklükten ne anlaşıldığı konusunda anlaşılmalıdır. Şüphesiz Türklükle öncelikle kastedilen, bir kavim veya ırk olmaktan öteye bir kültür idi ve esas olarak alınan da o anlayış olmalıydı.

Bu noktanın aşılması, Türkoloji’nin alanı, kapsamı ve amacı konusunda anlaşmaya varılmasını gerektirecektir.

Gaspıralı, “Türk dilli halklar” derken, bir gerçekten yola çıkıyordu. Bu milletin dil kadar güçlü başka bir ortak paydası daha vardır ve o payda halk kültürüdür. “Türk kültürlü halklar” gerçeğinden yola çıkılması bunun için önemlidir. Fikirde, dilde, işte birlik esaslandırması kadar, fikirde işte ve halk kültüründe birlik esaslandırması da, antiemperyalist birlik yapılanmasında, Türklüğün varisi olduğu kültür miraslarındandır.

Dilde birlik esaslandırması tahakkuk imkânı bulamadan, emperyalizm Türklüğün karşısına Kürtçe denemesinde olduğu gibi etnik dilleri millî diller yapılandırması ile rakip olarak çıkarmıştır. Diğer taraftan halk kültüründe birlik esaslandırması, dilde birliğin önünde bir engel olmayıp bu birliğin önünü açıcı özelliktedir.

Emperyalizm, Türk birliği karşıtı stratejik bir obje olarak halkların kültürlerini ele alacağı dönemde, yerel dillerden hareketle halk bilimi çalışmalarını başlatmak isteyeceğinden Türk dil birliğinin gerçekleşme şansı bir hayli daha azalmış olacaktır. Halk kültürünün farklılığından yola çıkılarak farklı milliyetler oluşturma amaçlı arayışlar dönemine girildiğinde, bu halkların sayısınca dil farklılığı üzerinde durulan halk kültürleri ile birlikte hayatiyet kazanmış olacaktır.

Gaspıralı hareketi, dağılan Sovyetler Birliği ile yakalanılan tarihi fırsata rağmen gerektiği gibi harekete geçirememiştir. Türk dünyası alfabe birliği, yapılan etkinliklere ve girişimlere rağmen, beklenilen düzeyde ve verimlilikle gerçekleşememiştir. Azerbaycan ve Anadolu Türk alfabeleri konusunda dahi, Latin harflerinde buluşulması başarısına rağmen ortak bir alfabe oluşturulamamıştır. Latin alfabesi dünya genelinde etkinlik alanını geliştirirken, ortak Türk alfabesinde birleşme sağlanamamıştır. Gerçekleştirilemeyen bu ihtiyaca, ortak Anadolu Azerbaycan Türk matbuatına, şartların getirdiği bir sonuç olarak yasaklamalara rağmen yansımıştır.

Keza, resmi Anadolu Türk alfabesinde olmayan birçok harf, Türkiye Türk yayın hayatına, kanunla engellenmiş olmasına rağmen Kürtçe üzerinden âdeta zor kullanımı sonucu girmiştir. Böylece, bu konuda, Türkiye ve Azerbaycan Türkologları bir kere, Türkiye Türkologları ise fikirlerine hayatiyet kazandırma hususunda, iki defa yenik düşmüşlerdir.

Emperyalizm dilde birliğe nifak sokmuş, kültürde birliği, Türk kültürlülüğe karşı tehdit noktasına getirmiş, gelinmiştir.

Gaspıralı, “milletlerin terakkisi için evvel emirde fikir lazımdır, derken, biz halkbilimi çalışmaları üzerinde stratejik önem itibariyle durulmasını da öneriyoruz.

Bunun içindir ki Türklüğün bir kültürel vetire olduğu, bu servetin ortakları arasında birlikte yaşanılan halkların da bulunduğu anlayışı; inkârlığa ve eritmeye kapalı demokratik bir ilmî zihniyetle stratejiye dönüştürülebilmelidir.

Azerbaycan ve Anadolu Türklüğü halk dili noktasında yüzde yüz anlaşabilirlerken, güzidelerin ilmî mesleki dil kullanımlarında bu yüzde ciddi şekilde düşmektedir. Örneklemek gerekir ise Azerbaycan Türkçesi ile Anadolu Türkçesi arasında mitoloji ve halk biliminin çeşitli diğer alanlarında mesleki ihtisas sözlükleri henüz oluşturulamamıştır.

Türk ellerinin halk dilinden kopuk aydın dili, halkların millî dili yapılmaya çalışıldığı nisbette, batı ve doğu Türklüğü arasında giderek artan mesleki dil farklılığı, farklı millî mesleki dillerin oluşmasına yol açabilecektir.

Azerbaycan ve Anadolu Türk aydınının, geçici görevlendirmeler ve kültür şölenleri vasıtasıyla kurulan küçümsenmeyecek düzeydeki kültür köprüsü, eleştirel bir değerlendirmeye tabi tutulamamaktadır. Âdeta, büyük ölçüde bir iş bulma ve seyahat yapabilme konumuna düşürülmektedir. Bu sahada, sosyal bilimler alanında, Türkologları dal ve evsafları ile tanımlayabilecek, biyografik bilgi içerikli, ortak Türkologlar bankası oluşturulamamıştır.

Keza, Azerbaycan ve Anadolu’da Türkoloji alanında yapılan ilmî çalışmaların bibliyografyaları da oluşturulamamıştır.

Azerbaycan ve Türkiye arasında Türkoloji’nin çeşitli alanlarında, üst seviyeden ortak projelerin oluşturulamamış olması, maalesef bir gerçektir. Bu sahada, daha ziyade kendiliğinden gelişen münferit çalışmaların yapılmasıyla yetinildiği, bunların üst değerlendirmeye tabi tutulmadığı görülmektedir.

Sonuç

Sonuca giderken, bütün bu ve benzeri konularda fikir üretebilmek için her iki ülkenin kurumlarının doğal olarak yakından bilinmesi gerekir.

Mesela, Azerbaycan Millî İlimler Akademisi İnsan Hukukları Enstitüsü’nün kuruluş amaç mevzuatı ve eğitim müfredatını veya Azerbaycan Rupublikası Dinî Kurumlarla İş Üzere Devlet Komitesi’nin keza mahiyetini bilmeden duyulan ihtiyacı ve üretilen çözümleri bilmek mümkün değildir. Bu tür ihtiyaçları Azerbaycan Türk aydını da doğal olarak Türkiye için duymaktadır. Bu tespitleri artırmak mümkündür. Bu tespit, her iki ülkenin ilgili bazı kurumlarının koordinasyonunun gerektiği sonucunu doğurmaktadır.

_______________________________

¹Bu yazı, Kars Kafkas Üniversitesi tarafından 21-23 Ekim 2015 tarihleri arasında düzenlenen “Azerbaycanşinaslık: Geçmişi, Bugünü ve Geleceği Uluslararası Sempozyumu”na bildiri olarak sunulmuştur.

²Dr. Yaşar Kalafat, Halkbilimi Araştırmaları Kültür ve Strateji Merkezi, [email protected], www.yasarkalafat.info

³Tenzile Rüstemxanlı, “Azerbaycan Aydınlarında Oğuzluq ve Türklük Duygusu”, 5. Uluslararası Türkiyat Araştırmaları Sempozyumu, Oğuzlar: Dilleri, Tarihleri ve Kültürleri (Editörler: T. Gündüz, M. Cengiz), Hacettepe Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, Ankara 2015, s. 291-297.

Yazar Hakkında
Son Yazılar (TIKLA)

Dr. Yaşar KALAFAT

Yaşar Kalafat,1939 yılında Kars'ta dünyaya geldi. Yükseköğrenimini Atatürk Üniversitesi Ziraat Fakültesinde, zooteknist olarak tamamladı. Ardından Gazi Üniversitesi, Gazi Eğitim Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı bölümünden mezun oldu. Yaşar Kalafat, Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsünde çok sayıda Master yaptı. Ardından, Atatürk ilkeleri ve inkılap tarihi, anabilim dalında Şeyh Sait olaylarını konu alan çalışması sebebiyle bilim doktoru unvanı almaya hak kazandı. 2002 yılında, Kazakistan'ın Fahri doktoru ilan edildi. Yayınlanmış Kitapları Dr. Yaşar Kalafat'ın yayınlanmış çok sayıda kitabı bulunmaktadır. Bilgi için bakınız: https://kidega.com/arama?query=Ya%C5%9Far+Kalafat E-posta: [email protected]