“Koca bir kavmin binlerce kilometreyi üç asır içinde geçtiğini düşünün…
Bu, dünyayı değiştirmez de ne yapar? […] bizim hayalî bir tarih ve
kahramanlar üretmeye değil, yalnızca doğruyu öğrenmeye ihtiyacımız var”
İlber Ortaylı

• Sibel Ataman YALI

Türk destanları, Türklerin olağanüstü özelliklere ve güçlere sahip olduklarını dile getirir. Hatta bu ifadeler destanla sınırlı kalmaz ders kitaplarında dahi yerini alır. Örneğin, ortaöğretime devam eden bir öğrenci Türk olmakla ilgili şu cümleleri ezberine alır. “Günlerden bir gün Ay Kağan bir erkek çocuk doğurdu. Çocuk kara saçlı, karakaşlı, ela gözlü, kırmızı ağızlı idi. Perilerden daha güzeldi. Çocuk, anasından yalnızca bir defa süt emdi. Bir daha emmedi. Konuşmaya başladı. Kırk günden sonra büyüdü. Yürüdü. Oynadı. Ata bindi. Geyik avına başladı. Günlerden sonra gecelerden sonra bir yiğit oldu, bahadır oldu..” Eğitim sürecinin tüm basamaklarında bu güçlü duygu ile beslenen öğrenciler ilerleyen süreçte “bir Türk dünyaya bedeldir” övgüsüyle Türk kimlik değerini kat be kat artırır. Benzer durum diğer ulus devletlerin öğrencileri için de geçerlidir. Ve ulus devletlerin imgelediği bu durum toplumlar arası diyalogda yeni bir pencere açılmasına izin vermemektedir.

1933 yılında Princeton Üniversitesi’nde kalıp yargılarla ilgili yapılan bir çalışmada, öğrencilerden etnik gruplar ve ulus devletler hakkındaki görüşleri talep edildi (Katz & Braly, 1933). Araştırma, 20 yıl aralıklarla tekrarlandı. Araştırma sonuçlarından elde edilen bulgularda Türklerin “zalim, dindar, hain, zevke sefaya düşkün ve cahil” sıfatları ile etiketlendiği gözlendi. Bu araştırmadan yansıyan bir diğer ilginç bulgu ise Almanlar, Japonlar gibi teknoloji geliştiren uluslara karşı olumsuz yargıların zaman içinde yumuşadığı hatta olumlu imaja dönüştüğüydü(Madon ve Guyll, 2001).Türklerin tanımlanmasındaki sıfatlarda bir değişim olmayışı ise şaşırtıcı ve sorgulanmaya açıktı.

Nitekim, Türklere karşı bu olumsuz imajı Disney yapımı bir animasyon filminde yer verilen Shan Yu isimli kurgusal bir karakterden üzerinden de izledik. Shan Yu, Disney’in 1998 yılında yayınlanan uzun metrajlı bu filminde Hun Ordusunun kötü lideri olarak betimleniyordu. Animasyonda tarihsel arka plan, Çin İmparatoru’nun Hun ordusundan ve istilasından korunmak amacıyla Çin Seddi’ni yaptırdığını, Shan Yu’nun ise bunu bir meydan okuma olarak gördüğü ve ülkeyi ele geçirmek niyetiyle ülkeye savaş ilan edişini destansı bir anlatımla izleyiciye sunuyordu. Bu sunumun iki önemli nedeni olabilirdi. Birincisi, tarih metinlerinden elimize ulaşan bilgilerde Türklerin barbar, kafir, savaşçı, istilacı, yağmacı olarak ifade bulması; diğeri ise Çinlilerin Hun istilalarından korkmalarıydı! Peki, ilk Çin imparatoru ve Qin Hanedanlığı’nın kurucusu Çin Şi Huang (Qin Shi Huang) gerçekten Hunlardan korkuyor muydu? Ve Türkleri, istilacı ve barbar bir kavim olarak tanımlamak ne kadar doğruydu?

Bu soruya cevap verebilmek için bir ön soru ile hazırlık yapmaya ne dersiniz? Soru şu: Antigua ve Barbudalılar hakkında ne düşünüyorsunuz? Bu insanlar çalışkan mı tembel mi? İyi mi kötü mü? Temiz mi pis mi? Zalim mi mazlum mu? Gelenekçi ve muhafazakar mı? Batıl inançları var mı? Zeki, çevik ve ahlaklılar mı? Zevk ve sefaya düşkünler mi? Sorular sorular.. Bu sorular için mutlak doğru cevaplar var diyebilir miyiz? Ancak yine de bu sorulara yanıt verenler çıkacaktır. Burada sorgulanması gereken yanıtların “bilgi” çerçevesinde mi verildiği yoksa bir imaj ekseninde mi açığa çıktığıdır. Eğer bilgi seviyesinde bir yanıt olduğu iddiası ile karşı karşıyaysak bu bilginin kaynağına ve bileşenlerinin ne olduğuna bakılmalı zira bu bileşenlerin büyük çoğunluğu zihnimizdeki çağrışımlar kaynaklı olabilir. Çevremizden edindiğimiz hisler, tutumlar ve izlenimler ile bunların değerlendirmeleri olabilir. Sembolik bir görüntü ya da bir çeşit tasarım dahi olabilir! Bu konuda ders kitaplarına bakmaya ne dersiniz?

Ders kitapları son derece kompleks ve interdisipliner materyallerdir. Burada verilen “bilgiler” çok katmanlı sosyo-kültürel ve tarihsel temeller üzerine inşa edilmektedir. Henüz okula gitmeyen bir çocuğun “düşman halk” diye bir algısı yok iken ortaöğretimini tamamlamış bireylerin zihinlerinde “dost ve düşman halklar” algısının oluşmuş olması ders kitaplarının öğrenciler üzerindeki etkisini en açık şekilde ortaya koymaktadır. Bu nedenle özellikle devletlerin ders kitaplarına müdahaleleri ve kitap yazarlarının üslupları, ele aldığı konuları anlatış tarzları, kullandıkları görseller ve öğrencilere yöneltilen sorular detaylı bir incelemeyi hak etmektedir (Akbaş, 2019:339). Bu bağlamda toplumların hem kendileri hem de öteki diye tanımladıkları hakkındaki hisleri, tutumları ve izlenimleri anlamada önemli rehberlerdir. Bir önceki paragrafta sorduğumuz sorunun cevabını ders kitaplarında aradığımızda Türk imajına ilişkin çağrışımların Türkler lehine problemli olduğunu görmekteyiz. Örneğin, 2011-2014 tarihleri arasında yapılan bir araştırmada okul çağındaki kuşakların siyasal iktidarların istekleri doğrultusunda öteki üzerinden toplumsallaşması için kullanıldığına dikkat çekiliyor. “Balkan ve Karadeniz Ülkelerinde Güncel Tarih Ders Kitaplarında Osmanlı / Türk İmajı” başlıklı bu çalışmada 2010 – 2011 eğitim öğretim yılında, ilgili ülkelerin ilk-orta-lise düzeyinde zorunlu olarak okutulan tarih ders kitaplarında Osmanlı/Türk imgeleri incelenmiştir. Çalışma çerçevesi tarihin ders kitaplarına aktarımında yer verilen imgelerin çözümlenmesinde metin ve söylem analizi teknikleri ile sınırlandırılmış; anlatımları açıklayan ya da destekleyen görsel malzemeler bu değerlendirmenin haricinde tutulmuştur (Hacısalihlioğlu, 2014:xi).

İlgili çalışma kapsamında Bulgaristan, Yunanistan, Güney Kıbrıs, Makedonya, Sırbistan, Karadağ, Kosova, Bosna-Hersek, Hırvatistan, Arnavutluk, Ermenistan, Azerbaycan ve Rusya gibi Balkan ve Karadeniz ülkelerinin ilk/ortaöğretim kurumlarında okutulan tarih ders kitaplarında yer alan Osmanlı/Türk İmajı karşılaştırmalı olarak ele alınmıştır. İlgili ülkelerde okutulan tarih ders kitaplarında biz/öz ve yabancı/öteki imgelerinin nasıl aktarıldıkları tespit edilmiş ve karşılaştırmalı analizi yapılmıştır. Buna bağlı olarak çalışmanın temel malzemesini ilgili devletlerin kontrolü dâhilinde hazırlanan ve ülke genelindeki okullarda okutulmak üzere satılan/ücretsiz olarak dağıtılan tarih ders kitapları teşkil etmiştir. Çalışma ilgili ülkelerin kendilerini ve Osmanlı’yı/Türkiye’yi nasıl gördüklerini/konumlandırdıklarını belirlemektedir. Çalışmaya konu olan bu ülkelerin kesişen geçmişlerinde/tarihlerinde yer alan savaşlar/sosyal olaylar araştırmanın temelini oluşturmaktadır. İncelenen içeriklerde Osmanlı/Türk imajına genel olarak olumsuz bir anlam yüklendiği görülmüştür. Çalışma, tarih ders kitaplarının, öğrencilerin Osmanlı dönemine bir ortak geçmiş bilinci ile bakmasını sağlayacak bir biçimde tasarlanması gerektiğini ortaya koymaktadır. Türkiye ve Osmanlı imgesinin tarih ders kitaplarında incelenen ülkenin güncel politik duruma göre yorumlandığını göstermektedir (Hacısalihlioğlu, 2014:x).

Editörlüğünü Ahmet Şimşek’in yaptığı bir diğer çalışmada Türklerin coğrafi yakınlık ve tarih bilinci ilişkisinde olduğu toplumlarda yine bir öncekine benzer şekilde olumsuz referanslarla anıldığına işaret edilmektedir. “Dünyada Türk İmajı” (2018) adını taşıyan kitapta, 38 ülkenin lise tarih ders kitaplarında Türklerin/Osmanlıların nasıl yer bulduğu sorusuna cevap bulunmaya çalışılmıştır. Dünyada Türk imajının genel bir fotoğrafını ortaya çıkarmayı amaçlayan çalışma, Osmanlı coğrafyası başta olmak üzere, dünyanın kuzeyinden-güneyine, doğusundan-batısına kadar pek çok önemli ülkeyi kapsaması itibariyle ders kitapları değerlendirmesi açısından önemli bir çalışmadır. Çalışma çerçevesinde Yunanistan, Bulgaristan, Makedonya, Bosna-Hersek, Sırbistan, Hırvatistan, Kosova, Romanya, Macaristan, Polonya, Suriye, Ürdün, Mısır, İran, İsrail, Suudi Arabistan, Ermenistan, Almanya, Danimarka, Avusturya, Fransa, İngiltere, İspanya, Rusya, Çin, Hindistan, Malezya, Endonezya, Japonya, Güney Kore, Azerbaycan, Kazakistan, Kırgızistan, Özbekistan, ABD, Arjantin, Kolombiya ve Avustralya tarih ders kitapları incelenmiştir. Her bir bölümde, ilgili ülkenin genel eğitim-tarih eğitimi politikaları özetlenmiş, Türk ve Osmanlı tarihiyle ilgili konuların nasıl işlendiği okuyucuya aktarılmıştır.  Olumlu ve olumsuz örneklerinin doğrudan sunulduğu bu çalışma biz ve onlar; dostlar ve düşmanlar tanımlamaları noktasında da güncel bir kaynak olma niteliğindedir.

Bu çalışmalara ilave Esra Özsüer tarafından yazılan “Türkokratia Avrupa’da Türk İmajı” (2018); Özlem Kumrular tarafından kaleme alınan “Dünyada Türk İmgesi” (2016) ve İlber Ortaylı tarafından hazırlanan “Türklerin Tarihi” (2016) başlıklı kitaplara ileri okumalar için referans alınabilir.  “Türklerin Tarihi” aynı coğrafyayı yüzyıllar boyu paylaşan, uygarlıklara etki eden, Doğu ve Batı kültürlerini birbirine taşıyan ve Türkçe konuşan insanların anlaşılması noktasında önemlidir. Türkler ne Princeton Üniversitesi’ndeki araştırma sonuçlarında belirtildiği gibi  “zalim, dindar, hain, zevk-ü sefaya düşkün ve cahil”dir ne de tek başına bir dünyaya bedeldir. Burada öncelik arzeden konu Türklerin, insanlık tarihi içinde önemli bir motif olduğu ve bu motifin dünya tarihi içinde anlamlı bir noktada olduğunun hem kendi çocuklarımıza hem de dünyaya bilimsel yöntemlerle doğru düzgün anlatılabilmesidir.

• Sibel Ataman YALI

Kaynaklar

• Akbaş, E. (2019). [Yayın kritiği: Dünyada Türk imajı: Tarih ders kitaplarındaki durum, A. Şimşek (Ed.)]. Türk Tarih Eğitimi Dergisi, 8(1), ss. 317-341.
• Hacısalihlioğlu, M. (2014). Balkan ve Karadeniz Ülkelerinde Güncel Tarih Ders Kitaplarında Osmanlı / Türk İmajı. 1001 TUBİTAK Araştırma Projesi, Proje No: 110K571, İstanbul, 2014, s.i. Proje raporu için bkz. https://www.academia.edu/31381077 adresinden erişilmiştir. [Erişim tarihi: 29.11.2019].
• Katz, D., & Braly, K. W. (1933). Racial stereotypes of one-hundred college students. Journal of Abnormal and Social Psychology, 28, 280-290.
• Kumrular, Ö. (2016). Dünyada Türk imgesi. İstanbul: Kitap.
• Madon, S., Guyll, M. And others (2001). Ethnic and National Stereotypes: The Princeton Trilogy Revisited and Revised. PSPB, Vol. 27 No. 8, August 2001 996 -1010.
• Özsüer, E. (2018). Türkokratia Avrupa’da Türk imajı. İstanbul: Kronik.
• Şimşek, A. (Ed.) (2018). Dünyada Türk imajı tarih ders kitaplarındaki durum. Ankara: Pegem.

Yazar Hakkında / Sibel Ataman YALI

Boğaziçi Üniversitesi, Fen Edebiyat Fakültesi, Tarih Bölümü’nden “Osmanlı Modernleşmesi ve Japon Toplumu Karşılaştırması” tezi ile 2000 yılında mezun oldu. Yüksek lisansını “Bilgi Yönetimi ve Türkiye Örneği” çalışması ile Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü’nde 2002 yılında tamamladı.
Ortaöğretim kurumlarında kısa süre öğretmenlik yaptı. “Türkiye’nin Sosyo-Kültürel Yapısı” başlığı altında lisans dersleri verdi. Eğitim, kadın ve çocuk konulu projeler için proje yazımı ve kaynak geliştirme faaliyetlerinde bulundu. Yenilikçi tarih eğitimi alanı ağırlıklı olmak üzere tarihsel düşünme üzerine makaleler kaleme aldı. Dünyada Tarihçilik, Dünyada Türk İmajı ve Kanıt Temelli Öğrenme gibi kitaplara katkıda bulundu. Post-truth (hakikat ötesi) kavramının tarihsel ve güncel yansımaları ile ilgilendi ve bu alanda “Gerçekte(n) Öyle Mi Olmuş? Post-Truth Zamanlarda Tarihin Temsili” başlığını taşıyan ortak bir çalışma hazırladı.
Lisansüstü çalışmalarına İstanbul Üniversitesi’nde devam etmekte, Türk Tarih Eğitimi Dergisi’nde (TUHED) alan editörlüğü yapmaktadır.
Evli ve iki çocuk annesidir.
E mail: [email protected]