Türkiye Cumhuriyetinin İlk Belediyeler Kongresi (24-27 Ekim 1935) ve Yenişehir Belediyesi

Dr. Salih EROL /

Teşkilat tarihi açısından Cumhuriyet öncesine; bir başka deyişle Osmanlı son dönemlerine uzanan belediyeler, 1 Eylül 1930 tarihli 1580 sayılı yasayla yeniden düzenlenmiştir.

Yenişehir Belediyesinin kuruluşu ise Cumhuriyetin ilanından elli üç sene önce gerçekleşmiştir. 1870 Tarihli belediyemizin yapısı, başkanları ve azaları hakkında detaylı bilgileri “Hüdavendigar Vilayet Salnamelerinde Yenişehir Kazası (1870-1927” başlıklı kitabımızda bulabilirsiniz.

Biz bu yazımızda Türkiye Cumhuriyetinin ilk belediyeler kongresine ve o kongreye çağrılan Yenişehir Belediyesini ele alacağız. 1930’ların “Öz Türkçe” akımının bir sonucu olarak belediyelerin “Uray” diye adlandırıldığı özel bir dönem yaşanmıştır. Belediye başkanlarına da “Urbay” denilmekteydi. Bizim bu yazımızda değineceğimiz belediyeler kongresi de haliyle “Uraylar Kurultayı” olarak isimlendiriliyordu.

Yazımızda yararlandığımız asıl kaynak, o dönemlerde ayda bir yayımlanan “Belediyeler Dergisi” olacaktır. Haziran 1935’ten itibaren yayımlanmaya başlayan bu dergi, İçişleri Bakanlığı tarafından Belediyeler Bankası aracılığıyla çıkarılmıştır. Derginin içinde Türkiye’de faaliyet gösteren belediyeler hakkında oldukça zengin bilgi, haber ve fotoğraflar yer almaktadır.

Belediyeler Dergisi’nin Mart 1936’da yayımlanan özel sayısı tamamen Birinci Türk Belediyeler Kongresi’ne ayrılmıştır. Yazımızın başlığında parantez içinde verdiğimiz gibi bu ilk belediyeler kongresi 24-27 Ekim 1937’de Ankara’da toplanmıştır. Halkevi binasında yapılan toplantılar ilk olarak içişleri bakanı Şükrü Kaya’nın konuşmasıyla başlamıştır.

Ulusal çaptaki bu büyük kongre toplantılarına Yenişehir Belediyesi de çağrılmıştır.

Yıllık bütçesi (1934 yılı baz alınarak) yirmi bin liranın altında olan belediyeler kongreye davet edilmemiştir. Yenişehir Belediyesi, kurumsal bütçesi itibarıyla bu rakamı aştığı için davet edilmiştir.

Hangi Belediyenin 1934 yılı bütçesinin ne kadar olduğuna dair bilgiyi derginin Haziran 1935 tarihli ilk sayısında topluca görmek mümkündür. O dönemki belediyelerin büyüklük- zenginlik bakımından karşılaştırmasını yapmak bu bilgiler sayesinde mümkündür.

Biz, sadece Bursa bazı ilçe belediyelerinin 1934 yılındaki bütçe büyüklüklerini ve ilçe merkezlerinin o tarihteki nüfus miktarlarını bir tablo halinde dikkatinize sunalım:

Belediyenin Adı	İlçe Merkez Nüfusu	Belediye Bütçesi(Lira)
İnegöl	11758	49526
Mustafakemalpaşa	13067	58250
Karacabey	7427	26710
Gemlik	6050	24275
Mudanya	4989	66500
İznik	2143	9455
YENİŞEHİR	6511	30025

Yenişehir’e hem 1930’a kadar bağlı, hem de çok yakın bir yer olduğu için küçücük İznik Belediyesini de ekledim. Onun gibi küçük (Orhangazi, Orhaneli …v.d.) diğer ilçeleri tabloya eklemedim.

Bizim konumuz itibarıyla asıl önemli olan kongreye Bursa’dan çağrılmış olan yukarıdaki altı belediyedir ve o belediyeler içerisinde Yenişehir’in konumudur. 1934 yılında nüfusu en az ama belediyesi en zengin olan yer ilginç bir biçimde Mudanya’dır. Nüfusu en kalabalık olan yer ise Mustafakemalpaşa ilçesidir. Bu ilçe, belediye bütçesi bakımından da ikinci sıradadır. İnegöl, o dönemde hem nüfusuyla, hem de bütçesiyle mütevazı bir ilçedir.

Yenişehir ise belediye bütçesi açısından Gemlik ve Karacabey’in üstünde bir konuma sahiptir. Merkezi Ankara olan Belediyeler Bankası’na en fazla para yatıran belediyelerden birisidir aynı zamanda Yenişehir Belediyesi. Bankanın kasasında 31 Mayıs 1937 tarihi itibarıyla sekiz bin altmış yedi lira Yenişehir’den yatırılmıştır.

Söz konusu büyük kongreye ve o kongrede Yenişehir’in belediye vasıtasıyla temsili konusuna dönecek olursak şunları söyleyebiliriz:

Yenişehir’i belediye reisi Mehmet Gökgöz temsil etmiştir. Belediyeler Dergisi’nin kongre ile ilgili özel sayısının 76. Sayfasında Gökgöz’ün bir fotoğrafı yer almaktadır. Kendisi derginin ayrıca 19. sayfasındaki toplu fotoğraf karesinde en ön sırada görünmektedir. Her iki fotoğrafı da bu yazımızla birlikte veriyoruz.

O dönemin belediye başkanı rahmetli Mehmet Gökgöz hakkında birkaç tanıtıcı bilgi vermek isterim: Soyadı Kanunu’ndan(1934) önce de “Gökgöz” lakabıyla bilinen ileri gelen bir ailenin mensubudur Gökgöz Mehmed Efendi. 1889 yılında Yenişehir’de doğmuş ve 1958 yılında yine Yenişehir’de vefat etmiştir. Yaklaşık yetmiş yıllık ömrü boyunca Yenişehir’e hizmet etmeye çalışmış ve iki defa belediye reisliği yapmıştır. İri yarı yapısının içinde sevilen –sayılan bir insandır o.

Yazımızın konusunu teşkil eden 1935’teki Türkiye 1. Belediyeler Kongresi, Gökgöz Mehmed’in ilk belediye başkanlığına denk gelmiştir. Kendisi ayrıca 1950’lerin sonlarında, yani ölmeden hemen önce, bir kez daha belediye başkanlığı yapacaktır.

Dört gün boyunca süren Kongrenin çalışmalarını ilgili dergiden taradığımızda Yenişehir Belediye reisinin adının geçtiğini tespit edemedik ama demin dediğim gibi kendisi fotoğraflarda görülmektedir. Muhtemelen 27 Ekim 1935 Pazar günü öğleden sonra toplanan bayındırlık komisyonunda bulunmaktaydı kendisi ve hazırlanan bayındırlık raporunda da görev aldı.

İlk büyük ve genel toplantının ardından alt komisyonlara bölünerek çalışmalarına devam etti üyeler. Bayındırlıktan başka “Belediye Gelirleri” ve “Yaşayış Ucuzluğu” gibi komisyonlar mevcuttu.

Sonuç olarak, 24 Ekim 1935 Perşembe günü başlayan ve Pazar günü akşamına kadar süren Belediyeler Kongresi’nde Türkiye’deki belediyelerin durumu ve sorunları masaya yatırılmıştır. Ülkemizde faaliyet gösteren belediyeler bu kongre vasıtasıyla birbirilerini daha iyi tanıma fırsatı buldular.

Baştan sona büyük bir heyecana sahne olan kongrenin sonunda çeşitli alanlarda yol haritaları çizildi. Kongreye katılan belediye başkanlarına Prof. Julius Hirsch ve Kessler gibi hocalar tarafından konferanslar da verildi. Ayrıca katılımcılar, Ankara’daki belediye faaliyetlerini yerinde inceleme olanağı buldular.

Bu büyük kongre, bize Bursa Yenişehir Belediyesinin o dönemki Türkiye belediyeleri içinde önemli bir yerinin olduğunu göstermektedir. 1930’larda Bursa’nın büyük ilçeleri arasında bulunan Yenişehir ve belediyesi de bu kongre aracılığıyla ilk kez ciddi manada Ankara’da –deyim yerindeyse – boy göstermiş oldu.

Foto Galeri

Urbaylar Kongresi – 1. Türk Belediyeler Kongresi

Bursa Urbayı Cemil Öz

Gemlik Urbayı Eşref Dinçer

Mudanya Urbayı Galip Atılgan

Mustafakemalpaşa Urbayı İbrahim

Yenişehir Urbayı Mehmet Gökgöz

Yazar Hakkında
Son Yazılar (TIKLA)

Dr. Salih EROL

Eğitimci ve Tarih araştırmacısı – yazar. Lisans öğrenimini Balıkesir Necatibey Eğitim Fakültesi Tarih Öğretmenliğinde tamamladı. Anadolu Üniversitesinde Tarih bölümünde yüksek lisans ve doktora yaptı. 1998’den beri Bursa’da öğretmenlik yapmaktadır. İkisi Türk Tarih Kurumundan olmak üzere 4 kitabı ve çok sayıda makalesi yayınlandı. E-Posta: [email protected]