Yaşayan Bir Müze: Bursa Sağlık Tarihi Müzesi

Fikret ALKAN /

Bursa kenti, Osmanlı İmparatorluğu’na kurucu başkentlik yapmış olması nedeniyle Osmanlı şehircilik uygulamalarının da başlatıldığı ve kendinden sonraki kentlere de örnek olduğu şehirdir[1].
Bu anlamda Bithynia, Roma ve Bizans Dönemlerini içeren köklü bir coğrafi geçmişin yanında, Osmanlı’nın devam ettirdiği Selçuki Türk-İslam kültürünün Bursa’da birleşmesi, göçebe Türkmenlerin şehir yaşamında ilk uygulamalarını ortaya çıkarmıştır[2].

Fikret ALKAN – Bilal CANPOLAT
Bursa Büyükşehir Belediyesi

Osmanlı Devleti’nin kendi özünde sanatının oluşmaya başladığı Yıldırım Bayezid Devri’nde vakıf kültürü ile sosyal yaşam öğeleri de kurulmaya başlamıştır[3]. Bu öğelerden biri de halkın sağlık hizmetlerini gerçekleştirecek ve bu alanda eğitimi sağlayacak Darüşşifalardır. İlk Darüşşifa Yıldırım Külliyesi’nin bir parçası olarak bugünkü Yıldırım İlçesi’nde anılan külliyenin yakınlarında kurulmuştur[4].

Bursa’nın sağlık tarihi alanındaki öyküsü erken dönemler ve farklı kültürler içinde yer etmiştir. Bu alanda ilk eser toplama çalışmaları Osman Şevki Uludağ tarafından 1920’li yıllarda Bursa Valiliği içinde yapılmıştır.

Sağlık Müzeleri cumhuriyetin ilk döneminden bu yana Sağlık Bakanlığı gündeminde olan bir konudur. TBMM tutanakları incelendiğinde cumhuriyetin ilk yıllarında sıhhat bakanlığının üç sağlık müzesi olduğu anlaşılıyor.

Osman Şevki Uludağ’ın Bursa’yı tanıtan kitabında da Heykel’deki valilik binası arkasında bir oda içinde kurulan sağlık müzesinden bahsediliyor. Osman Şevki, müzede bazı hastalık maketleri olduğunu ve geliştirilmesi gerektiğini belirtiyor, ancak bu müzenin sonraki akıbeti belirlenememiştir[5].

2004 yılında Muradiye Külliyesi’nin bir parçası konumunda olan Muradiye Medresesi bünyesinde Döne Ocak Kanser Erken Tanı ve Tarama Merkezi içinde, bir sağlık müzesi oluşturma çalışmalarına başlandı. 2006 yılında medrese koridorlarında tıp aletleri, ilk mikroskoplardan böbrek taşlarına kadar, kimi 50 yılı aşkın geçmişe sahip birçok materyal sergilendi[6].

Bu süre içinde Bursa Sağlık Tarihi hakkında geniş çaplı bir araştırma içine giren Dr. Ceyhun İRGİL, Bursalı Sağlıkçıların katkılarıyla bir araya getirilen, 6000 belgenin değerlendirildiği ve1000 kadar belgenin de ilk kez gün yüzüne çıkmasıyla oluşturulan Bursa Sağlık Tarihi kitabını basıma hazır hale getirdi. Kitap, Bursa Büyükşehir Belediyesi tarafından 2017 yılında yayınlandı.

Bu araştırma süreci içinde sağlık kurumları ve personelleri ile yapılan görüşmeler sonucunda, bağışların artması, koleksiyonun daha geniş bir yapı içinde sergilenmesi ihtiyacını ortaya çıkardı.

Bursa Büyükşehir Belediyesi’nin müzecilik çalışmalarındaki tecrübesi, kamu kurumlarını, Sivil Toplum Kuruluşlarını ve karar alma mekanizmalarını bahsettiğimiz kitap ve giderek büyüyen koleksiyon sayısı ile altyapısı hazır hale gelen Sağlık Tarihi Müzesi’ni oluşturmak adına harekete geçirmiştir.

Bursa’da Sağlık Tarihi Müzesi’ni kurmaya yönelik çalışmalara dahil olan Bursa Büyükşehir Belediyesi, Bursa’nın Tophane surları içinde yer alan Yerkapı Konağı’nı kamulaştırıp restorasyonunu yaparak 2018 yılı 14 Mart Tıp Bayramında izlenime sunmuştur. (Resim 1-2).

Resim 1: Bursa Sağlık Tarihi Müzesi Binası

Resim 2: 14 Mart 2018 Bursa Sağlık Tarihi Müzesi Açılışı

Osmangazi ilçesi, Pınarbaşı Mahallesi, Kaleboyu Caddesi’nde bulunan, ahşap karkas sistemde yapılmış geç dönem sivil mimari örneği yapının restorasyonu, Bursa Kültür Varlıkları Koruma Bölge Kurulu’nun 14.02.2013 tarih ve 1608 sayılı kararı ile onaylanmıştır. Mülkiyeti Bursa Büyükşehir Belediyesi’ne ait konak, iki kattan oluşmaktadır. Binanın zemin katında giriş taşlığı ve bahçe, iki parçadan oluşan açık sofa, dört adet oda, birinci katında ise iki adet sofa ve dört adet odadan oluşan yapı aslına uygun olarak yeniden inşa edilmiştir.

Müze günümüz müzecilik anlayışı içinde, yaşayan müze konsepti uygulanarak planlanmıştır. Yaşayan müze ya da çağdaş müzecilik anlayışı, müze yapısında eserin görsel ihtişam veya güzelliğinden çok, ziyaretçinin yaşayarak öğrendiği eğitsel bir merkez sunulmasını amaç edinir[7]. Bu nedenle müzenin kurulum aşamasında, ziyaretçinin yaş grupları ve ilgileri ölçüsüne göre atölye çalışmaları, drama, panel ve konferans vb. etkinliklerle öğrenmeyi destekleyici unsurlar planlanmıştır. Kurum ve kuruluşlarla işbirliği yapılarak, halkın temel sağlık hizmetlerinden müzede yararlanması amaçlanmaktadır.

Bursa Sağlık Tarihi Müzesi sergilemelerinde genel tıp tarihi anlatımları yanında Bursa tıp tarihi özelleştirilerek Anadolu ve Dünya literatüründe farklı ve benzer yönlerine vurgu yapılmıştır.

Müze koleksiyonunun oluşturulmasında, tıp uzmanlıklarına ait eserler gruplandırılmıştır. Geleneksel halk hekimliği ve alternatif tıbbın bugünkü yeri, diş hekimliği, Bursa’nın şifalı kaplıca suları, oda bazında anlatılmıştır. Eser gruplarında, diplomalar, nitelikli kitaplar, tıp aletleri, ilaç kapları yer almaktadır.

Müzemizin gezi güzergâhı, Bursa Memleket hastanesinin girişinde de sergilenen, hastanede envanterden düşülen tıbbi aletlerden ofis malzemelerine kadar, içerisinde 1862 üretimi tansiyon aleti ve 1951 yılından sonra hastanede kullanılan hasta çağırma zili gibi farklı materyaller bulunan iki vitrinle başlamaktadır.

Müzenin alt katı, etkinlikler için ayrılmıştır. Bu bölümde, içinde tokmaklı bir mekanizma kurulu şeffaf kalp davulumuz ziyaretçilerimizi karşılamaktadır. Tasarımı ve üretimi Bursa Büyükşehir Belediyesi bünyesinde yer alan, Bursa Bilim ve Teknoloji Merkezi tarafından yapılan davulumuz kişinin kendi kalp atışlarını dinleyebilmesine imkan tanımaktadır. Bu düzenek, her yaştan ziyaretçi tarafından ilgi görmektedir (Resim 3).

Resim 3-4: Kalp Atışlarına Göre Ritim Tutan Deney Düzeneği

Burada Yap-boz şeklinde tasarlanmış, organlar yerleştirildiğinde vücuttaki yerini, işlevini, sesli ve görüntülü olarak anlatan «Vücudumuzu Tanıyalım» adlı bir eğitim setimiz de bulunmaktadır(Resim 5-6).

Resim 5-6: Vücudumuzu Tanıyalım Deney Düzeneği

Bu katta yer alan eğitici-öğretici düzenekler ile, ziyaretçilerimizin müze algısında farklılık oluşmakta ve ziyaretin bütününde olumlu etki uyandırmaktadır. Bu sayede çağdaş müzecilik anlayışının faydaları da ortaya çıkmaktadır.

Deney düzeneklerinin bulunduğu bölümde yer alan bir de sağlıkla ilgili bir kütüphane ve araştırma odası bulunur. Bursa’nın sağlık kurumlarının bağışlarıyla büyüyen kütüphane, 1000 kadar esere sahiptir. Kütüphaneyi süsleyen mobilyalar ise Bursa’nın eski otellerinden Splendid Oteli’nin yanmasından sonra aynı alana kurulan Bursa Asker Hastanesi’nin yaklaşık 150 yıllık mirasıdır. Mobilyaları değerli kılan asıl unsur ise, 1926 yılında fizik tedavi görmek üzere Bursa Asker Hastanesi’nde yatılı kalan Mustafa Kemal Atatürk’ün odasında kullanmış olmasıdır.

Giriş kısmında açık sofanın diğer kanadında müze yönetimi odası konumlanmıştır.

Müzenin üst katına çıktığımızda anlatım panolarıyla iki gezi güzergahına ayrılmış sofa ve dört oda sergilemeye açıktır. Sofayı ikiye ayıran panolar diğer tüm odalarda, duvarda ve perdelerde baskı olarak kronoloji oluşturacak şekilde sağlık tarihini bilgi belge ve fotoğraflarla sergilenen envanterlerle bağlantılı olarak anlatmaktadır. Sofanın sağ kısmı ise yapının camlı kısmı olup, cam altı yüksekliğinde vitrinler içinde eserler yer almaktadır.

Merdivenleri çıkar çıkmaz, Bursa’nın en eski eczanelerinden, ailenin elinde uzun yıllar korunan; İpekçioğlu Eczanesi mobilya aksamından, ilaç şişelerine kadar tüm malzemeleri ile eczanenin açık kaldığı dönemdeki fotoğraflarına uygun şekilde oluşturulmuştur (Resim 7).

Resim 7: İpekçioğlu Eczanesi Canlandırması

Eczanenin yanındaki odadan müzeyi dolaşmaya devam ettiğimizde, silikon mankenlerden canlandırmalarla Osmanlı Dönemi’ni yansıtan, hasta yatağında tedavi gören hasta ve hekim bulunur. Hemen yanı başında da aynı dönemde şifalı bitkileri gerekli karışımlarla ilaç haline getiren bir şifacının bulunduğu odayı görmemiz mümkündür. Burada o döneme ait ilaç yapımında ve tedavilerde kullanılan ilkel malzemeler sergilenmektedir

İki numaralı odamızın bir bölümü diş hekimliğine ayrılmıştır. Protez dişlerden diş tedavisinde kullanılan ekipmanlara kadar konuya ilişkin bir çok malzemenin sergilendiği bölümde, yine Bursalı eski bir diş hekiminin özel muayenehanesinde kullandığı, kullanıldığı dönemde ithal edilmiş dişçi koltuğu ile sergileme bütünlüğü sağlanmıştır.

Bu odanın diğer kısmında ise adli tıp tarafından bağışlanan özel sıvılariçinde korunan, beyin, kalp, akciğer, böbrek gibi insanlara ait organ örnekleri sergilemesi yer alır (Resim 8-9).

Resim 8: Organlara Ait Vitrinde Sergileme

Sofadan diğer odaya devam ederken iki oda arasında kalan bölümde Bursa’nın şifa veren kaplıcalarına ait bilgiler ve sergilemesini görüyoruz. Bu gruba ait bilgilendirme panosu altında kurna, hamam tası, peştamal, çeşme ve takunyalarıyla süslenerek bir hamam görseli düzenlemiştir.

Sondan önceki odamızda sergileme üç bölüme ayrılmıştır. Bir bölümünde beher ve otoklav örneklerinden oluşan laboratuvar; bir bölümde Dr. Ceyhun İrgil’in meslek hayatı boyunca biriktirdiği safra kesesi ameliyatlarından çıkan safra taşları koleksiyonu ve Bursa için değerli ruh ve sinir hastalıkları uzmanı Rüştü Burlu’nun ismini yaşatmak adına özel muayenehanesinde kullanmış olduğu tedavi ekipmanları, doktor çantası, kimlik kartları, tabelası; bir bölümde ise Bursa Devlet Hastanesi’nde kullanılmış, doktor ofisi malzemeleri bulunur.

Dördüncü ve son odamızda da, Yıldırım Darüşşifası maketi ve Uludağ Üniversitesi patoloji bölümü bağışı, hastalık görmüş organlardan örnekler; kanama geçirmiş beyin, sirozlu bir karaciğer, kanserli bir kalın bağırsak, kist, ur örnekleri yine özel sıvılar içerisinde sergilenmektir.

Odaları bitirip tekrar sofa açıklığına döndüğümüzde, kadın doğum için ayrılmış bölümde; 1970’lerde üretilen ulturason aleti, bebek tartısı, kadın doğumda kullanılan aletlerin yanı sıra düşük yapmış cenin örnekleri ve anensefali diye adlandırılan beyni ve kafatası hasarlı yada eksik olduğu için ölü doğan bebek örnekleri yer almaktadır.

Sofanın cam altı art arda vitrinlerle çevrilidir. Bu vitrinlerde de birbiri ile bağlantılı olarak ameliyathane malzemeleri, müdahale ekipmanları ve pansuman setleri sıralıdır. Bunu takiben göz tedavisi ve optisyenlik alanında kullanılan muayene aletleri, gözlük camları, cam ölçerleri ve geçmiş yıllara ait gözlük örnekleri bulunmaktadır.

Müzemizde mevcut koleksiyon Dr. Ceyhun İrgil’in medyadaki çağrısı ve Büyükşehir Belediyesi’nin tanıtımları ile bağış yoluyla artmaktadır.

Koleksiyonumuza son olarak Acıbadem Mehmet Ali Aydınlar Sağlık Üniversitesi’nde öğretim görevlisi olan optisyen Turgut Çakar’ın yıllar içinde topladığı eserler katılarak yakın zamanda izlenime açılacaktır.

Söz konusu koleksiyonda, Sabiha Gökçen’nin kullandığı uçuş gözlüğü, Mustafa Kemal Atatürk’ün şahsi gözlüğünün o dönemde üretilen birebir modeli, gözlük üretimini günümüze değin kronolojik olarak görebileceğimiz makinalar, yapay göz maketleri ve çocuk gözlükleri ile daha bir çok obje yer alıyor. Sergi, Turgut Çakar adına müzemizde kalıcı olacak ve atölye çalışmalarıyla desteklenecektir.

Bursa İl Milli Eğitim Müdürlüğü’nce hazırlanan Erasmus Plus Programı çerçevesinde yürütülen Dialog Projesi kapsamında Sağlık Tarihi Müzesi mekan olarak kullanılmış ve desteklerinden dolayı Milli Eğitim Müdürlüğü tarafından ödüle layık görülmüştür(Resim 10).

Resim 10: Bursa Sağlık Tarihi Müzesi’nin Çeşitli Yarışmalarda Kazandığı Ödüller

Projeye destek vererek mekan konusunda desteğini esirgemeyen Müzeler Şube Müdürlüğü bu ortak çalışmayla bir başlangıç yapmış olup, önümüzdeki eğitim öğretim yılında Milli Eğitim müfredatı doğrultusunda ilgili dersleri sınıflardan ziyada konuyla alakalı müzelerde, Milli Eğitim Bakanlığı ile ortak çalışmalar sonucu öğrencilere sunacaktır.

Yeni eğitim öğretim döneminde de, başta sağlık eğitim kurumları olmak üzere, sağlık dersi işleyen eğitim kurumlarının, ilgili derslerini müzede yapabilme imkanı için Milli Eğitim Birimleri için irtibata geçilmiştir.

Sağlık Tarihi Müzesi, Bursa Büyükşehir Belediye Başkanlığı adına katıldığı, II. Uluslararası Şehir, Çevre ve Sağlık Kongresi Yerel Yönetimler Arası En İyi Uygulama Yarışması’nda Kongre Özel Ödülü’nü kazanmıştır. Yine Sivilay Derneği’nin geleneksel Kente Katkı ödülü 2018 yılında Bursa Sağlık Tarihi kitabı ve müzesine verildi.

Sürekli gelişim ilkesiyle kendine, kentine ve kentlilik bilincine artı değer katan Bursa Sağlık Tarihi Müzesi’nin amacı, sağlıklı toplum yaşamına katkıda bulunmak, her yaş ve gruptan ziyaretçiye İlimiz özelinde sağlık tarihi konusunda bilgilendirmeyi sağlamak, koruyucu halk hekimliği çalışmalarına müzede yapılacak ücretsiz tarama ve panellerle katkıda bulunmak, müze, sivil toplum kuruluşları ve resmi kurumlarla işbirliği sağlayarak, kitlelere ulaşmaktır.

KAYNAKÇA:

ÇETİN O., İlk Osmanlı Hastanesi Bursa Yıldırım Darüşşifası (Bursa Mahkeme Sicillerine Göre), İstanbul: Cem Ofset, 2006.

ERSEN A., Erken Osmanlı Mimarisinde Cephe Düzenleri ve Bizans Etkileri Niteliği, (Doktora Tezi), İstanbul Teknik Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, İstanbul, 1986
İNALCIK H., “Fâtih Sultan Mehmed Tarafından İstanbul’un Yeniden İnşâsı”, Ondokuz Mayıs Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, Cilt 3, Samsun: Çev: Fahri Unan, 1988.

İRGİL C., “Bursa Sağlık Tarihi Müzesi”, Bursa Sağlık Tarihi, Cilt 2, Ed. Ceyhun İrgil, Bursa: Bursa Büyükşehir Belediyesi Yayınları, 2017.

OKAN B., “Günümüz Müzecilik Anlayışındaki Yaklaşımlar ve Müze Oluşumunu Etkileyen Unsurlar” Tykhe Sanat ve Tasarım Dergisi, Cilt 3, Sayı 4, Düzce: Düzce Üniversitesi Sanat Tasarım ve Mimarlık Fakültesi Yayını, Haziran 2018.

YENİŞEHİRLİOĞLU F., “XIV.-XV. Yüzyıl Mimari Örneklere Göre Bursa Kentinin Sosyal, Ekonomik ve Kültürel Gelişimi”, Türk Tarih Kongresi,21-25 Eylül 1981, III.C., Ankara: yy, ty.

DİPNOTLAR

[1] Halil İnalcık, “Fâtih Sultan Mehmed Tarafından İstanbul’un Yeniden İnşâsı”, Ondokuz Mayıs Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, Cilt 3, Samsun: Çev: Fahri Unan, 1988, s. 220.

[2] Filiz Yenişehirlioğlu, “XIV.-XV. Yüzyıl Mimari Örneklere Göre Bursa Kentinin Sosyal, Ekonomik ve Kültürel Gelişimi”, IX. Türk Tarih Kongresi,21-25 Eylül 1981, III.C., Ankara: yy, ty, s.1346.

[3] Ahmet Ersen, Erken Osmanlı Mimarisinde Cephe Düzenleri ve Bizans Etkileri Niteliği, (Doktora Tezi), İstanbul Teknik Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, İstanbul, 1986, s.28.

[4] Osman Çetin, İlk Osmanlı Hastanesi Bursa Yıldırım Darüşşifası (Bursa Mahkeme Sicillerine Göre), İstanbul: Cem Ofset, 2006, s.11.

[5] Ceyhun İrgil, “Bursa Sağlık Tarihi Müzesi”, Bursa Sağlık Tarihi, Cilt 2, Ed. Ceyhun İrgil, Bursa: Bursa Büyükşehir Belediyesi Yayınları, 2017, s. 1448.

[6] a.y.

[7] Berna Okan, “Günümüz Müzecilik Anlayışındaki Yaklaşımlar ve Müze Oluşumunu Etkileyen Unsurlar” Tykhe Sanat ve Tasarım Dergisi, Cilt 03, Sayı 04, Düzce: Düzce Üniversitesi Sanat Tasarım ve Mimarlık Fakültesi Yayını, Haziran 2018, s. 221.

Yazar Hakkında
Son Yazılar (TIKLA)

Fikret ALKAN

1981 yılında Bursa’da doğdu. Lisans öğretimini Adnan Menderes Üniversitesi Klasik Arkeoloji ve Sanat Tarihi Bölümü’nde 2005 yılında; yüksek lisansını 2019 yılında Uludağ Üniversitesi Sanat Tarihi Bölümü’nde tamamladı. 2012 yılından beri Bursa Büyükşehir Belediyesi Müzeler Şube Müdürlüğü’nde arkeolog olarak çalışmayı sürdürmektedir. Mesleki birikimleri ile birçok ulusal ve uluslararası sempozyumda bildirileri bulunan Alkan; yerel dergiler ve yerel basında köşe yazarlığı yaparak yazım hayatını sürdürmektedir. Ayrıca Bursa Büyükşehir Belediyesi Müzelerinde Ar-ge takımı faaliyetleri, kalite birimi ve müze kurulum çalışmalarında ve Kültür Akademisi’nde “Arkeoloji” ile “Şehir Kültürü ve Mimari” derslerinde eğitmen olarak da görev yapmaktadır. Bursa Eski Eserleri Sevenler Kurumu, Bursa Kent Konseyi, Arkeologlar Derneği, Türk Kütüphaneciler Derneği, Gönüllü Hareketi Derneği gibi çok sayıda sivil toplum kuruluşunda aktif görev almakta ve proje üretmektedir. Aynı zamanda arkeolojihaber isimli internet sitesi ve sosyal medya hesaplarının bilimsel danışmanlığını yapmaktadır. Eposta: [email protected]